Emil Zolya: “Jurnalizm”

(“Le Journalisme”, Le Figaro, 1888)

Adətən, məndən ön söz yazmağı xahiş edəndə, bunu qəti şəkildə rədd edirəm. Ancaq bu dəfə, Paris qəzetlərinin redaksiya katiblərinin mehriban israrı qarşısında təslim oldum. Onlar istədilər ki, bu kollektiv kitabı oxuculara mən təqdim edim. Onlara dönə-dönə dedim ki, mən bu kitabın ön sözünü yazmağa layiq deyiləm, bu işi bir böyük jurnalist görməlidir. Amma onların israrı o qədər səmimi və tərifəlayiq idi ki, nəhayət razılaşdım. Bununla belə, mən burada yalnız keçici bir qonaq kimi yer alıram. Bu cənablar xoş bir təşəbbüs göstərərək hər ay bir yerdə nahar etməyi və bu yolla dostluq bağlarını möhkəmləndirməyi qərara alıblar. Əlindəki bu kitab da məhz o yığıncaqlardan, yəni ədəbi həmrəylik arzularından doğulmuşdur. Buna görə bu kitabın mənim himayəmə ehtiyacı yoxdur. O, öz yolunu tapacaq. Oxucular onu bəyənəcək və mən də yalnız öz kiçik payımı, bir neçə səhifəmi, bu kollektiv əsərə əlavə etmək istəyirəm. O halda, jurnalistlər tərəfindən yazılmış bir kitabda mən nə haqqında danışa bilərəm, əgər jurnalizmdən danışmayacağamsa?

Ah, bu mətbuat! Onun haqqında nə qədər pis sözlər deyilmişdir!

Doğrudur ki, son otuz ildə o, misilsiz sürətlə dəyişib. Dəyişikliklər köklü və böyükdür. Sadəcə, İkinci İmperiyanın ilk illərindəki qəzetlə bugünküləri müqayisə etmək kifayətdir: o vaxtkılar az idi, boğulmuşdu, nəzəriyyəçi idi. İndikilər isə azad, daşqın, hədsiz informasiyanın seli ilə doludur. Yeni formul budur: informasiya.

Məhz informasiya anlayışı, addım-addım genişlənərək jurnalizmi dəyişdi . Müzakirə məqalələrini, ədəbi tənqidləri öldürdü, onların yerinə teleqramları, xəbərləri, hadisə təsvirlərini, reportyorların və müsahibəçilərin hesabatlarını gətirdi. Artıq məqsəd odur ki, məlumat dərhal oxucuya çatsın. Amma maraqlıdır — bu marağı kim oyadıb? Qəzet xalqı buna öyrədib, yoxsa xalq qəzeti buna məcbur edib? Əslində, onlar bir-birini qızışdırırlar: biri su içdikcə susuzluğu artır, digəri isə bu susuzluğu doyurmaq üçün öz gücünü sərf edir.

Bəs bu həyəcanlı ictimai həyat — xeyirdirmi yoxsa şərdir?

Çoxları narahatdır. Əlli yaşındakı adamlar köhnə, daha yavaş və düşünülmüş mətbuatı həsrətlə xatırlayırlar. Onlar bu günkü mətbuatı pisləyirlər.

Mən isə bu məsələyə daha çox ədəbi nöqteyi-nəzərdən baxıram.

Yayılmış bir fikir var: guya mətbuat ədəbiyyat üçün zərərlidir. Deyirlər, o, gənclərin bütün yaradıcılıq gücünü udur, teatr və romanı geriyə salır, qələm adamlarını yazıdan uzaqlaşdırır. Bəziləri bu barədə mənim fikrimi bilmək istəmişlər. Cavabım budur: mən mətbuatın tərəfindəyəm.

Hər dəfə ki, hansısa bir gənc mənim yanıma gəlib, məndən məsləhət istəyəndə mən ona deyirəm: “Özünü döyüşün içinə at — jurnalizmə gir!”

O, iyirmi yaşındadır, həyatı tanımır, Parisə nabələdir, nə edə bilər ki? Şəhər kənarında bir otağa çəkilib, hansısa ustadı təqlid edən şeirlərmi yazsın, ya boş xəyallarla vaxt keçirsin? Beş-altı ildən sonra o, oradan çıxanda yenə eyni dərəcədə cahil olacaq, fəaliyyətsizliyin nəticəsində zehnini də itirəcək. Mən onu daha çox gündəlik mübarizədə görmək istərdim. Çünki yalnız mübarizə insanı və həyatı tanıdır. İyirmi beş yaşına çatanda müdafiə instinkti onu bərkidəcək, o həyatı biləcək, yetişəcək və yaradıcılığa hazır olacaq.

Belə bir fikir var ki, mətbuat çox gənci udur. Bəli, amma o yalnız içi boş olanları udur. Gücsüzlər üçün fərqi yoxdur. Notariat, yaxud baqqallıq da onları udardı. Burada söhbət güclülərdən, istedadlı yazıçılardan gedir. Mən əminəm ki, onlar üçün jurnalizm başlanğıcda gücləndirici bir sınaqdır: döyüş təcrübəsi, təlim meydanıdır. Bu məşğuliyyət onları bərkidir, yetkinləşdirir və Parisin nəbzini hiss etməyi öyrədir. Hətta mən bir addım da irəli gedərək deyirəm ki, üslub bu gündəlik, sürətli, məcburi yazı işindən qazanır. Mən burada anadangəlmə üslubu olan yazıçıdan danışıram, çünki üslub öyrənilmir, onunla doğulurlar. Sarışın və ya qarayanız doğulduğun kimi.

Deyirlər hər gün tələsik yazılan məqalələr yazıçının “əlini korlayır”. Mən isə əksinə düşünürəm. Bu məşq onu elastikləşdirir, sözlərdən qorxmaz edir, dil üzərində hakimiyyət verir. Dil itaətkar qul kimi olmalıdır. Əlbəttə, mən illərimi sözlərin üzərində işləyərək keçirmişəm, buna görə sənətkarın zəhmətini dəyərləndirirəm. Amma düşünürəm ki, bizim çox işlənmiş əsərlərimiz kifayətdir. Bizdən sonrakı nəsil isə bu bəzəkli cümlələrdən azad olmalıdır. Sadə, aydın və güclü üslub — sabahın həqiqətinə yaraşan alətdir. Buna görə də, jurnalizmin daim qaynayan dəmirində üslubunu döymək faydalıdır. Orada üslub artıq bəzəkdən təmizlənir, sözün öz mahiyyətinə enir, az sözlə çox məna çatdırmağı öyrənir.

Gənc bir adamı düşünün. İyirmi yaşında Parisə gəlir, cümlədən qorxur, necə başlasın bilmir, sözlərdən və vergüllərdən cavab gözləyir. Bir neçə il sonra o, qəzetdə çalışır və nəhayət, demək istədiyini yazmağı bacarır. Doğrudur, yalnız həqiqi yazıçılar bu gərginlikdən sağ çıxırlar, onlar sadələşir və bərkiyirlər. Digərləri isə qarışıqlığa yuvarlanır. Mətbuat heç kimə üslub bəxş etmir, amma üslubu olanlar üçün oddan sınaqdır. Biz hamımız o oddan keçmişik və hamımız oradan nəsə qazanmışıq.

Məni narahat edən yeganə şey, bu günkü jurnalizmin cəmiyyəti daim əsəbi vəziyyətdə saxlamasıdır. Bu artıq ədəbi deyil, ictimai bir məsələdir. Bu gün, diqqət edin, ən kiçik hadisə belə nəhəng əhəmiyyət qazanır. Yüzlərlə qəzet onu eyni anda çap edir, şərh edir, şişirdir. Bir həftə boyu yalnız o hadisədən danışılır, hər səhər yeni detallar gəlir, səhifələr dolur, hər qəzet tirajını artırmaq üçün oxucunun marağını daha çox qızışdırmağa çalışır. Nəticədə, xalqda fasiləsiz həyəcan dalğaları yaranır — ölkənin bir ucundan o biri ucuna qədər. Bir hadisə bitməmiş, digəri başlayır, çünki qəzetlər bu təlatümsüz yaşaya bilmirlər. Əgər həyəcanlı mövzu tapılmasa, onu uydururlar.

Əvvəllər ən ciddi hadisələr belə az müzakirə olunduğu üçün, cəmiyyəti az sarsıdırdı. İndi isə bu daimi silkələnmə təhlükəlidir. Millət sakitliyini itirir, bir növ əsəb xəstəsi qadına bənzəyir. Hər səsdən diksinir, hər an fəlakət gözləyir. Son illər biz bunu aydın görürük: sağlam düşüncə tarazlığı pozulub, hər hadisəyə reaksiya həddindən artıqdır. Adama elə gəlir ki, doğrudan da böyük bir sınaq gəlsə, biz lazımi soyuqqanlılığı tapa bilməyəcəyik.

Ancaq gələcəyə inanmaq lazımdır. Heç nə haqqında qəti hökm vermək olmaz, çünki hər şey hərəkətdədir və davamlı olaraq dəyişir.

Bu xüsusilə mətbuata aid etmək olar. Onu yalnız pisliklərinə görə mühakimə etmək ədalətsizlikdir. Bəli, o, sinirlərimizi pozur, bəzən qorxunc dildə yazır, ədəbi tənqidi öldürmüş kimi görünür, çox vaxt cəfəng və zorakıdır. Amma eyni zamanda, o, sabahkı cəmiyyətlərin inkişafı üçün işləyən bir qüvvədir. Bizə hələ görünməyən, amma mütləq nəticələr verəcək bir qüvvə.

Hər yeni dünyanın doğuşu palçıq və qanla olur, heç bir tərəqqi qurban olmadan baş vermir. Əgər ədəbiyyat yalnız seçilmiş bir zümrənin əyləncəsidirsə, bəli, mətbuat onu öldürür. Lakin o, bunun əvəzində yeni bir şeyi gətirir. Oxumağı yayır, daha çox insanı sənətin anlayışına yaxınlaşdırır.

Bu prosesin hansı formaya gətirib çıxaracağını bilmirik. Amma bir şeyi müşahidə edə bilərik. Əgər biz elit ədəbiyyatın ölümünə şahidiksə, deməli, demokratik ədəbiyyatın doğulmasına da şahidik. Buna qəzəblənmək və müqavimət göstərmək mənasızdır, çünki təkamül dayandırıla bilməz.

Həyatın bütün təzahürlərinin sonunda, qan və xarabalıqlar içində olsa da, böyük bir şey doğulur.