İkinci Dünya müharibəsindən sonra Nobel ona verildi

Bəşəriyyətin yeni minilliyə qədəm qoymasıyla ötən əsrin sonlarında vaxtı keçmiş (yaxud da keçməkdə olan) kimi görünən anti-utopik roman janrı Haksli, Zamyatin, Oruell, Bredberi kimi yazıçıların yaradıcılığından nümunələr hesabına yenidən aktuallıq qazanmağa başladı. Məntiqlə belə olmamalıydı, fəqət oldu, bu məsələdə də anti-məntiq sağlam məntiqi üstələdi. Yeni əsrin dörddə biri arxada qalsa da, keçilmiş zamanın bataqlığından baş qaldıran qorxunc əjdaha insanlığı kamına çəkmək üçün ciyərlərinə yığdığı odlu nəfəsini bütün gücüylə işə salıb bizi geriyə dartır, açılan sabahımızı, günümüzü-saatımızı sümürüb qaranlıq bətninə qaytarmağa, ömrümüzü geri saymağa çalışır. Anti-utopik sayıqlamalar, qarabasmalar çağdaş elmin, texnologiyanın ağlasığmaz uğurları hesabına ayrı-ayrı qitələrdə, ölkələrdə yavaş-yavaş yuxudan reallığa çevrilir, dünyanı dinc, abad, xoşbəxt gələcəyə səsləyən ideyalar, optimist proqnozlar indi hamıya sözün gerçək mənasında sadəlövh utopiya kimi görünür.

Halbuki bir vaxtlar bəşər övladı yetirdiyi dahilərin nikbin xəyallarından ana südütək barınırdı, utopik layihələri həyata keçirmək üçün şirin canını sədəqə verir, gələcək nəsillərin xoş güzəranı naminə ömrünü xərcləyirdi. Qazanc hərisliyi mənəvi kredonu, əməllər xəyalları üstələyəndən bəri planetin üstündən qara duman çəkilmir, canlı sözdən quru səsə çevrilmiş müqəddəs ədalət kəlməsi dillərdə təlxək kimi oynadılır, sevgi, mərhəmət məsxərəyə qoyulur, sivilizasiyanın qazandığı bunca mənəvi dəyərin müqabilində dini-irqi faşizm təmayülləri güclənir, xalqlar, ölkələr arasında modern hasarlar qaldırılır, varlını yoxsuldan, haqlını haqsızdan ayıran xəndək kimlərinsə insanlığa qazmağa çalışdığı kollektiv məzar kimi günü-gündən dərinləşir. Bütün bu şər selinin qarşısında duruş gətirməyin, mənəvi immuniteti qorumağın tək yolu haqqa, xeyirə inamı itirməmək, əzəli-əbədi əxlaq qanunlarını bir an belə unutmamaqdır. Çünki unutduğun zaman zəif yerini iblisə nişan verirsən, özünü şeytanın oxuna diricə hədəf göstərirsən.

Əlbəttə, asan deyil, şər dörd yandan sellənib insanların ruhuna qətran kimi yaxılanda, haqq-ədalət dünyanın gözü qarşısında lağa qoyulanda, doğru söz, dürüst əməl qapıdan qovulanda, fırıldaqlar metafizik miqyas alanda saf inamı, təmiz əqidəni qorumaq asan deyil. Ancaq şərdən qorunmağın, şeytana yenilməməyin şərin qarşısına xeyirlə çıxmaqdan başqa yolu da yoxdur. Əldən bir şey gəlməyə bilər, real fəaliyyət üçün meydan tapılmaya bilər, fəqət həqiqəti sevmək, insanlığın taleyini düşünmək, dünyanın xoş gələcəyi haqqında utopik xəyallara dalmaq, yer üzündə ədalətin təntənəsini arzulamaq imkanımızı heç kəs bizdən ala bilməz! Buna ki icazə tələb olunmur…

***

İki dünya savaşının arasında yaranmış modernist ədəbiyyatın pessimizmi təbiidir, buna görə heç kimi qınamaq olmaz, hərçənd ən pessimist yazıçının da (əgər doğrudan yazıçıdırsa!) qurtuluş üçün verdiyi birbaşa, yaxud dolayı mesaj, resept, dərman var. Cəhənnəmin ortasında oturub xəyalını kirləndirməyən, anti-utopik romanlara mövzu verən zamanın içində utopik roman yaradan yazıçı isə ikiqat qəhrəman, əxlaq mücahidi sayılmalıdır. Prustla Coys dünya müharibəsinin gurultusu altında özlərinə çəkilib apolitik roman yazanda şər orucu tutmuşdular, xeyirə ümid bəsləmədən, haqqın qılıncına sarılmadan şərə də könül verməmişdilər. Hesse isə varlığına inanmadığı dünya tarixinin tünlüyündən, hay-küyündən sıyrılıb zamanın qırağında özünə yuva quranda xeyir salxımlarından şirə çəkən aparatını da götürməyi unutmamışdı, baxmayaraq ki, o da modernist ədəbiyyatın nümayəndəsi, pessimist qitənin sakiniydi, həyatı da adı çəkilən nəsildaşlarından rahat keçməmişdi, əksinə, uşaqlığında, gəncliyində aldığı mənəvi zərbələrdən dəli olmaq həddinə çatmış, neçə yol ölüb dirilmişdi. İblis onu haqqın qapısınacan qovmuşdu, fələk onu özünə qaytaranacan təntitmiş, qaçıb özündə sığınacaq tapanacan ləhlətmişdi. Prustla Coysdan fərqli olaraq o öz sığınacağına müqəddəs rəng vurmağı, onu ruhunun cənnəti kimi tərənnüm eləməyi də unutmamışdı.

Bədii-fəlsəfi yaradıcılığının həm zirvəsi, həm də bir növ yekunu sayılan “Muncuq oyunu” romanını Herman Hesse Avropada faşizmin tüğyan elədiyi, ardınca da qitədə dünya savaşının alovlandığı bir vaxtda on bir ilə yazmışdı. Belə bir zamanda mənəvi dəyərlərə inamı, etiqadı qoruyub-saxlamaq hər sənətkara müyəssər olan xoşbəxtlik deyildi. Bu gücü o, kürəyini söykədiyi Avropa mədəniyyətindən, ondan da çox hind-çin mənəvi xəzinəsinin fəlsəfi qaynaqlarından almışdı. İrqçi militarist çağırışlara qoşulmadığına görə bir çox dostu, həmkarı hələ əvvəlki müharibənin tüstüsü ayazımamış, tozanağı yatmamış ondan üz döndərmişdi. Almaniyadan İsveçrəyə köçməsi də təkcə aqressiv mühitin hər tərəfdən sıxdığı dincliyə təşnə təbiətini qorumaq üçün deyildi, həm də Fixte, Hegel kimi azman klassik filosofların alman xalqının çiyninə yüklədiyi ağır missiyanın – ümumdünya tarixini daşımaq kimi əlahiddə vəzifənin, alman tanrısına əsgəri xidmətin icrasından yayınıb öz balaca subyektiv tarixinin pəncərəsindən dünyanı seyrə dalmaqdan ötrüydü.

Romandakı utopik Kastaliya ölkəsi də dağları, gölləriylə, sivilizasiyanın arxasınca qaçmayan sakit təbiətiylə, zamandan, məkandan aldığı muxtariyyəti, həyatı, məişətiylə elə neytral İsveçrəyə bənzəyir. Bu ölkənin sakinləri, yəni Kastaliya Ordeninin üzvləri böyük sənətkarlar, elm adamları, onlardan dərs alan tələbələrdir. Onlar ailədən, xüsusi mülkiyyətdən, siyasi proseslərdə iştirakdan imtina eləyiblər, başqa sözlə, rahibanə, zahidanə həyat tərzi keçirirlər. Bura ruhlar diyarıdır, zamanın, fələyin öldürücü qanunları bu məmləkətdə işləmir. Kastaliya sakinlərinin iki başlıca məşğuliyyəti var: xüsusi elitar məktəblərdə orden üçün yararlı gənclər yetişdirmək, bir də muncuq oyunu oynamaq. Oyunun texniki detalları barədə müəllif oxucuda aydın təsəvvür yaratmır, mahiyyəti isə budur ki, kastaliyalılar bu oyun vasitəsiylə elmin, incəsənətin müxtəlif sahələrini birləşdirən, onları ortaq məxrəcə gətirən universal metadil yaradırlar. Məsələn, musiqi əsərini riyazi qanunlarla izah eləyir, fiziki qanunlara bədii mətnlərlə açar salırlar. Bu yerdə Eynşteynin “Dostoyevski mənə hər kəsdən, hətta Qaussdan da artıq təsir göstərib” dediyini xatırlamamaq olmur.

***

Kastaliya zahidləri mənəviyyat bahadırlarıdır. Muncuq oyunu bir məxrəcə gətirilmiş vahid həqiqəti ifadə eləyən metafora, həyatın sirlərini çözməyin, bir-birindən tamam uzaq görünən fenomenlər arasında əlaqələri tapmağın simvoludur. Muncuq oyunu din deyil, heç fəlsəfə də deyil, mahiyyətcə bu oyun zahirən bir araya gəlməyəsi intellektual fəaliyyət sahələri arasında təmas nöqtələrini kəşf eləyən, bütün sənət növlərini, elmləri bir qazanda əridib tək məhlula, ruhi qidaya çevirən incəsənətdir. Orden üzvlərinin bütün fiziki-mənəvi fenomenləri şüşə muncuqların kombinasiyaları ilə şərh eləməsi, riyaziyyatı incəsənətə bələdçi tutması – hesabla dini mistikanı calaşdırmış, tənasüxün (metampsixoz), reinkarnasiyanın sirrini rəqəmlərlə çözməyə çalışmış, həndəsəni, incəsənəti, etikanı, estetikanı, ruhaniyyatı, hətta kulinariyanı (pəhriz şəklində) bir təlimlə ortaq məxrəcə gətirmiş Pifaqor məktəbinin kütlədən gizli saxlanan mübhəm, sehirli intellektual əməliyyatlarını xatırladır.

Oyun bir növ təbiətdən cəmiyyətə, oradan mədəniyyətə, oradan da zehni fəaliyyət sahəsinə köçürülmüş metamorfik əməliyyat, müxtəlif çevrilmələri özündə əks elətdirən intellektual panteizmdir. Gerçəkdən, panteizm bir fikir cərəyanı kimi fəlsəfədən çox incəsənətə, dindən çox poeziyaya yaxındır; yaxın demək də azdır – panteizm elə incəsənətin özü, yüksək poeziyadır. Bu yaxınlığı, eyniliyi istər antik yunan-roma, istərsə də qədim hind-çin müdriklərinin yaradıcılığına nəzər salanda aydın görmək mümkündür. Daosizmdən tutmuş buddizmə qədər hər növ asketizm, Empedokldan, Demokritdən tutmuş Epikürə, Lukretsiyə qədər hər cür atomizm, Pifaqordan, Heraklitdən tutmuş həm yunan, həm romalı sifətiylə stoisizmə qədər hər üzünə fatalizm – hamısı poetik-absurdçu, panteist-pessimist təfəkkürün bəhrəsi, hamısı poeziyadır. Herman Hesse də bəşər fikrinin məzmununu topasıyla bir poetik-fəlsəfi mündəricatda birləşdirməyə, vahid metafora, vahid rəmzlə ifadə eləməyə çalışır.

Əsərdə hadisələrin yazıya alınma prosesi hələ dörd yüz il də bundan sonra – iyirmi beşinci əsrdə cərəyan eləyir. Təhkiyə əsasən baş qəhrəman, oyun magistri Yozef Knextin bioqrafiyasını qələmə almış Kastaliya tarixçisinin dilindən aparılır. Baş qəhrəman təhkiyəçidən təxminən iki yüz il əvvəl yaşayıb, salnaməçi onun həyat tarixçəsindən həm arxiv sənədlərinə, həm də dildən-dilə gəzən rəvayətlərə, əfsanələrə əsasən kitab bağlayıb.

Romanı şərti olaraq üç hissəyə bölmək olar: müqəddimədə Kastaliyanın tarixindən, burada formalaşmış ruhani ordenin iş prinsipindən, muncuq oyununun mahiyyətindən danışılır. Daha sonra təhkiyəçi ta uşaqlığından ölümünə qədər Knextin ömür yolunu izləyir. Bundan sonra müəllif oxucuya baş qəhrəmanın yazdığı şeirləri (xatırlayırsınızsa, “Doktor Jivaqo” romanında Pasternak da bu üsula əl atmışdı), bir də Knextin özünün qələmə aldığı üç müxtəlif tərcümeyi-halını – ayrı-ayrı zamanlarda, ayrı-ayrı məkanlarda, hər biri ayrı donda yaşanmış üç həyatının qəziyyəsini təqdim eləyir. Həmin avtobioqrafik pritçaları Knext hələ tələbə olanda ustadının sifarişiylə yazıbmış. Bu metod mənə buddizmin müqəddəs “Üç səbət”ində yer almış “Cataka” adlı bölümdə Qautamanın dünyaya insan cildində gələnə qədər canlı-cansız təbiətdə cürbəcür donlarda yaşadığı 547 ömrün təfsilatını elə o sayda təmsilvari hekayələrlə nağıl eləməsini xatırladır.

***

Girişdə Kastaliyanın keçmişindən danışan salnaməçi təqribən ötən əsrin birinci yarısından üzübəri keçən onillikləri “felyeton epoxası” adlandırır. Müəllif həmin səhifələrə satirik janra xas zəhərli istehza hopdurub. Felyeton epoxasında heç bir böyük sənət əsəri yaranmır, insanlar dərin düşünməkdən qaçırlar, hamı dayaz, əyləncəli qəzet yazılarıyla gününü sovur. Belə məzmunsuz yazıları təkcə qəzet dəllalları, mətbuat alverçiləri, qondarma jurnalistlər yaymırlar, şairlərin, professorların da arasında elələri var. Felyeton qəhrəmanı nə qədər məşhur, mövzu nə qədər bayağı olursa, yazını dərc eləmiş qəzetə tələbat da bir o qədər artır.

Mətbuat böyük şəxsiyyətləri şou qəhrəmanı kimi qələmə verir, məşhurların həyat hekayələrini bulvar ədəbiyyatına, melodrama, lətifəyə çevirir, məqalələri bu kimi başlıqlarla təqdim eləyir: “Fridrix Nitsşe və on doqquzuncu əsrin yetmişinci illərində qadın dəbləri”, “Bəstəkar Rossininin bəyəndiyi yeməklər”, “Tanınmış kurtizanların həyatında ev tulalarının rolu”. Tanınmış kimyaçı alimi, yaxud da pianoçunu qəliz siyasi proseslərlə bağlı sorğu-suala tuturlar, məşhur aktyoru, yaxud da balerinanı subaylığın mənfi-müsbət cəhətləri, pulun fəzilətləri haqda söhbətə çəkirlər. Dünyanın işlərindən, həyatın mahiyyətindən xəbərsiz oxucularsa belə yazıları sakitləşdirici dərman kimi qəbul eləyirlər.

Bir çoxu da qızıldan qiymətli vaxtını boş krossvord xanalarını doldurmaqla keçirir. Onlar siyasi, iqtisadi sarsıntıların hər gün silkələdiyi dünyada sabahkı günə inamsızlıqla, daim total xof altında, həyəcan içində yaşayırlar, o səbəbdən təskinliyi keçici əyləncələrdə tapırlar. Öz qorxularını yenməyə gücü çatmayan adamlar həqiqətə göz yumub qulaq tıxamaqla amansız gerçəklikdən qaçmağa çalışırlar. Kastaliya salnaməçisinin diliylə danışan müəllif bu qənaətə gəlir ki, belə bir sivilizasiyanın mənəvi potensialı tükənib, buna görə də “felyeton epoxasını” doğurmuş sivilizasiya çürüməyə məhkumdur. Bu fəlakətin qarşısını almaq üçün Herman Hesse Kastaliya modelini irəli sürür.

Hessenin proqnozu bir vaxt qitədə böyük populyarlıq qazanmış “Avropanın qürubu” traktatında Osvald Şpenqlerin çağdaş sivilizasiyaya verdiyi möhlətlə aşağı-yuxarı üst-üstə düşür. Böyük yazıçı dövrümüzün mənzərəsini bəsirət gözüylə çox aydın görüb. Həqiqətən, çoxdandır yer üzündə böyük sənət əsərləri, böyük ədəbiyyat yaranmır, yeni ümumbəşəri ideya meydana gəlmir. Yaranan da köhnənin yenidən emal olunmuş versiyasından başqa bir şey deyil. İndiki zamanda hətta buna da şükür eləməyinə dəyər, çünki artıq çoxları mənəviyyatın qısırlığıyla barışıb, hətta ağıllı adamların da böyük əksəriyyəti ifrat həddə maddiləşmiş tacir-tüccar dünyasında ruhun yeni möcüzələr yaradacağına inanmır. Halbuki tək bir ideya, yalnız bircə böyük ideya həyatın bütün sahələrini çəkib arxasınca aparmağa qadirdir. Quran nə deyir – Allahdan başqa heç kimsə qüdrət və əzəmət sahibi deyil. Bəli, ideyada Allah gücü var, ideya elə Tanrının özüdür. Şübhəsiz, o güc-qüdrət bundan sonra da özünü göstərəcək…

***

Belə bir qarışıq zamanda parlaq zəkalar, işıqlı başlar birləşib dövlət içində dövlət – ruhlar diyarı Kastaliya respublikasını yaradıblar. Bura ölkədən də çox aktiv ruhların passiv bədənlərə hökm verdiyi monastır, tənha könüllərin cəmləşdiyi xanəgahdır. Kastaliya texnokratik cəmiyyətin razılığıyla yaradılıb, gündəlik cismani qayğılara başı qarışmış insanlar öz ruhlarını bu utopik respublikaya ezam eləyiblər. Kastaliya sakinləri kənar dünyaya seyrçi mövqedən baxırlar. Seçilmişlərin qatıldığı muncuq oyunu onları bir ideya, bir məşğuliyyət ətrafında birləşdirir. Bu oyun bəşəriyyətin yaratdığı mənəvi dəyərlərin universal şərti işarəsi, kainatın məna, mahiyyət sandığına vurulmuş kilidin şifrəsidir. Bütün mənəvi dəyərlər, bütün sənət möcüzələri, elmi kəşflər burada bir vahid, bölünməz dəyər halına gətirilir. Muncuq oyunu yarışları radio vasitəsiylə bütün ölkəyə translyasiya olunur, Kastaliyanın özündə isə zaman keçmişdə ilişib qalıb, orada hələ də at-ulaqla hərəkət eləyirlər.

Kastaliya Platonun filosofların idarəçiliyinə verdiyi ideal dövlətə (əslində, ideal cəmiyyətə) bənzəmir, burada sərt iyerarxik sistem hökm sürmür, hər kəs başqalarından da, özündən də azaddır. Bura kilsə yox, monastır, məscid yox, xanəgah sayıla bilər. Kastaliya icmasının həyat tərzi xristianlardan çox buddistlərin yaşayışına bənzəyir, burada tək çoxluqda əriyib itmir, ümumi işə qoşulan hər bir fərd öz muxtariyyətini, ayrıcalığını qoruyub saxlayır. Kastaliyanın torpaqda kökləri yoxdur, bu məmləkət yerə, maddi dünyaya nazik tellərlə bağlıdır. Bu səbəbdən sakinlərin real həyata əli girmir, onlar ölkədən çöldəki böyük ölkənin qərarlarından, tacirlərin maliyyə yardımından, generalların silahlı mühafizəsindən asılıdırlar. Çox güman ki, müəllif bununla ruhun bədəndən asılılığına işarə vurur: gerçəkdən, can öz qayğısına qalmasa, özünü qorumasa, qəlbin evi başına uçar, bədən əldən getsə, ruhun əlindəki vasitələr də puça çıxar, ruh gerçək aləmlə təmas imkanlarını itirər. Əgər bədən yiyəsinə qarşı çıxmırsa, özünü ruhun xidmətçisi kimi aparırsa, bu dünyadakı yaşayışına halallıq qazandırmış olur. Kastaliyanın içiylə çölünün arası da ayrıca götürülmüş hər bir fərdin ruhuyla cisminin arası qədərdir.

Beləliklə, Pifaqor məktəbi, pifaqorçular icması kimi dünyadan təcrid olunmuş Kastaliya mənəvi dünyanın simvoludur. Buradakı sakinlərin topası bir ruhani ordenin üzvləri, mənəviyyat əsgərləridir. Orden bir az qədim, bir az da orta əsr ruhani birliklərinin, sektalarının prinsipləri əsasında qurulub. Muncuq oyununda irəliləyən hər kəsin zaman keçdikcə adı, rütbəsi artırılır. Məsələn, Yozef Knext qırx yaşında oyun magistri dərəcəsinə yüksəlir, o yaşda belə bir rütbəyə çatmaq isə Kastaliya tarixində çox böyük uğur sayılır. Ordenin sıralarını genişləndirmək üçün kastaliyalılar istedadlı uşaqları ölkələrinə cəlb eləyir, onlara burada mükəmməl təlim keçir, uşaqlarda musiqiyə, fəlsəfəyə, riyaziyyata maraq oyadırlar. Böyüyəndən sonra həmin uşaqlar universitetlərdə oxuyur, ömürlərini elmə, incəsənətə, pedaqoji fəaliyyətə, yaxud da muncuq oyununa həsr eləyirlər. Muncuq oyunu yeni bir həqiqət hasilə gətirmir, sadəcə, təbiətdə, insan zəkasında, sənətdə mövcud olan çevrilmələri, kombinasiyaları aşkarlayıb üzə çıxarır, bir növ təsbit eləyir. Proses özünəxas meditasiya, askeza, nirvanaya zəmin hazırlayan zehni fəaliyyət növüdür. Bu zaman insan ruhu harmoniya, tarazlıq vəziyyətinə gəlir, dinclik qazanır, kamilləşir.

***

Müəllif mənəvi-intellektual fəaliyyətin zirvəsinə musiqini qoyur. Onun fikrincə, musiqinin qaynaqları çox uzaq, dərin keçmişlərdədir. Onun kökləri böyük vəhdətdən rişələnir. Bu vəhdət Allah deməkdir, o bütün ziddiyyətlərin qaynağı olsa da, özü təzaddan xalidir. Bu vəhdətdən törəyən varlığın iki başı, iki qütbü var, öz növbəsində o qütblərdən də qaranlıq qüvvələrlə işıqlı güclər doğulur. Kainatda dinclik olanda, hər şey canını dincə qoyanda musiqi də çılğınlıqdan əl çəkib sakitləşir, öz qaynağına qayıdıb yuxuya dalır. Arzular, ehtiraslar doğru yolla getməyəndə musiqi də coşub təkmilləşməyə uğrayır. Mükəmməl musiqinin möhkəm təməli var – o, müvazinətdən, tarazlıqdan yaranır. Tarazlıq dürüstlükdən, dürüstlük kainatın mənasından doğulur. Ona görə də musiqi haqqında yalnız dünyanın mənasını dərk eləyən adamla danışmaq olar. Musiqinin əcdadı yerlə göyün, zülmətlə işığın uzlaşdığı, barışdığı bir məqamda uyuyur.

Herman Hesse əsər boyu ruhi müvazinətin, mənəvi tarazlığın qorunmasının vacibliyini müxtəlif vəsilələrlə dönə-dönə vurğulayır. Gənc Knextin rəğbəti də, nifrəti də aşıb-daşan xarakteri güclü şəxsiyyət saymasına ustadı müdrik təbəssümlə cavab verir, deyir ki, üzdən baxanda elə görünür, ancaq heç də elə deyil. Ustadın fikrincə, Knextin ehtiras dediyi qüvvə ruhun gücü yox, onun kənar aləmlə sürtüşməsidir. Hərisliyin hökm sürdüyü canın gücü-qüvvəti yanlış hədəfə yönəlir, ona görə də belə can gərginlikdən, həyəcandan qurtula bilmir. Kim arzuların ali qüdrətini düz mərkəzə, həqiqi varlığa, kamilliyə yönəltsə, daha çox sakitlik tapır, onun qəlbinin alovu gözə görünmür. Ehtiraslı, coşqun tip tez hövsələdən çıxır, tez alışıb tez də sönür; sakit, müdrik xaraktersə ən gərgin vəziyyətdə də dincliyini, tarazlığını qoruyur, qızğın müzakirə zamanı belə qışqırıb əl-qolunu oynatmır, təcavüzkar tövrlə özünü təsdiqlətməyə can atmır. Əsl güclü şəxsiyyət budur, bunlardır.

***

Yozef Knextin məktəb yoldaşı Plinio Dezinyori bir xarakter kimi baş qəhrəmanın tam tərsi, onun antipodudur. Onların soyadları da şəxsiyyətlərinin, xasiyyətlərinin ifadəsidir: Knext – nökər, xidmətçi, Dezinyori – ağa, cənab deməkdir. Knext əqidəsinin qulu, qoşulduğu ordenin sıralarında xidmət keçən sadiq nökər, Dezinyori həyatının ağası, bu dünyadan payına düşən nə varsa, hamısının şəriksiz sahibidir. Yozef Knext Dezinyorinin Kastaliyadakı ruhu, Plinio Dezinyori Knextin ayağını yerə bərk basan cismidir. Don Kixot üçün Sanço Pansa, Oblomov üçün Ştolts kimdirsə, Knext üçün də Dezinyori odur. Plinio təhsil alandan sonra Kastaliya ölkəsinə bağlanıb qalmır, ideal məkanı tərk eləyib real dünyanın qoynuna atılır. Knext ruhlar aləmini, Dezinyori təbiəti, təbii həyatı təmsil eləyir. Knextin vəzifəsi mənəvi prinsiplərdən, ruhi intizamdan məhrum təbii həyatın insanı necə bir heyvani vəziyyətə saldığını, tənəzzülə uğratdığını sübuta yetirməkdir. Dezinyorinin borcu yalnız saf ruha güvənən bir ömrün necə qorxunc qəzalara, necə gülünc situasiyalara düşdüyünü, barsız-bəhərsiz sona çatdığını göstərməkdir. Dostlar eyni varlığın iki yarısıdır. Biri ruhdur, o biri bədən, biri tanrının maraqlarını qoruyur, o biri təbiətin. Biri əbədiyyət xülyalıdır, o biri dünya sevdalı.

Plinio Dezinyorinin əsli-kökü, malı-mülkü, dünyalılar arasında güclü nüfuzu, sanballı məqamı, hələ üstəlik bir oğlu da var. Yozef Knext isə təkdir, Tanrı kimi, ruh kimi tək, onun əsli-nəsəbi, kökü-köməci də bilinmir. Kastaliyalıların keçə biləcəyi bütün mərhələləri adlayandan sonra miladi tarixlə təxminən 2200-cü ildə o, magistr dərəcəsinə yüksəlir. Bundan o yana onun Kastaliyada gedəcəyi bir yol, görəcəyi iş qalmayıb. Yozef Knext oxucuya, bəlkə müəllifin özünə də axıracan bəlli olmayan səbəbdən ruhlar olimpindəki işıqlı məqamını boşaldıb qaranlıq dünyaya enmək qərarına gəlir. Burada o, dostu Plinio Dezinyori ilə tapışır, ruh bədənə, bədən ruha qovuşur. Dezinyorinin bioloji oğlu Knextin mənəvi oğluna çevrilir, Yozef dostuyla özünün şərikli balasına dərs deməyə, tərbiyə verməyə başlayır. Ancaq bir neçə gün sonra şagirdinin ardınca dağ gölünə girən Knext buzlu suda boğulub batır. Zamanın əli girməyən yerdən fələyin təsir dairəsinə düşən magistr ölümlü dünyanın kəndirini boynuna könüllü dolayıb canını fələyə təhvil verir.

Bununla da romanın əsas hissəsi başa çatır. Ardınca Knextin şeirləri, bir də üç keçmiş həyatının qissələri gəlir.

***

Herman Hesse Yozef Knextin təmsil elədiyi mənəvi dünyanı Plinio Dezinyorinin diliylə danışan təbii aləmə qarşı qoymaqla onları eyni vahid qaynaqdan bəslənən, həm bir-biriylə rəqabət aparan, həm də bir-birini doğuran, bir-birini tamamlayan iki qütb, iki başlanğıc kimi qələmə verir. Utopik, ideal Kastaliyanın seyrçi, passiv həyatını real, maddi dünyanın fəal, aktiv həyatının astarı, tərs üzü kimi (yaxud da əksinə) göstərən yazıçı faktiki olaraq xeyirlə şəri, mənəviyyatla anti-mənəviyyatı eyni tərəzinin iki gözünə yerləşdirir. Ancaq bu, doğru yanaşmadırmı? Bu zaman yaxşıyla pis, ağla qara arasındakı fərq aradan qalxmırmı? Belə yanaşma bizi hansı etik nəticələrə aparıb çıxara bilər?

İdealist filosoflar bu məsələyə nə qədər təmkinli, rasional yanaşsalar da, ruhla materiya, düzlə əyri eyni bir ağacın qoşa budağı, eyni kökdən eyni şirəylə qidalanan əkiz qardaş ola bilməz. Onda gərək min illərə başa gəlmiş bütün etik mülahizələri küllüyə ataq, varlığın cövhərindən əxlaqı çıxarıb bəşəriyyətin yaralarına duz basaq, şəri də xeyir kimi toy-bayramla qarşılayaq. Bəli, şər bəzən xeyirin dirçəlişinə təkan verir, ancaq onun qardaşı kimi yox, düşməni kimi.

Aktiv bioloji həyat passiv mənəvi həyatın o biri başı, əkiz qütbü deyil, onun alternativi, əzəli rəqibidir. Fiziki aktivliyin o biri qütbü fiziki passivlik ola bilər – qaçarsan, sonra da dincələrsən. Bioloji varlığın iki ayrılmaz qütbü olan həyatla ölüm kimi – eyni vaxtda həm yaşayırsan, həm də ölürsən. Aktivliyin dayandığını nəzərdə tutan fiziki sükunətdən fərqli olaraq mənəvi sükunət özü də bir fəallıqdır, ruhun dincliyinə çatmaq ən böyük zəhmət, ən ağır işdir. Mənəvi fəaliyyət sahəsində dincəlməklə işləmək eyni məna, mahiyyət kəsb eləyir, çünki mənəviyyatın qütbü, mənfisi-müsbəti yoxdur, ruh dediyin sıfır rəqəmi kimi birqütblü, biryönlüdür. Ona görə də mənəviyyat bizə üzdə təzadlı görünən anlayışları (məsələn, azadlıqla zərurəti) qardaş dəyərlər kimi bir sapa düzüb bir məhlulun içində əridə bilir. Hessenin bu dünya üçün arzuladığı belə bir sintez mənəviyyat aləmində heç vaxt arası kəsilməyən, heç bir kənar müdaxiləyə ehtiyac duymayan əbədi prosesdir.

***

Maddi dünyada isə bu, mümkün deyil, orada daimi düşmənçilik hökm sürür, çünki orada əzəli qütbləşmə var. Çin fəlsəfəsinin diliylə desək, bir-birinin tərsi olan, qarşı duran İn-Yan başlanğıcları məhz materiyanın, maddi aləmin iki üzüdür, onun ruhla, mənəviyyatla bir əlaqəsi yoxdur. Makedoniyalı İsgəndər yel qanadlı atını çapıb ölkələr alanda daha çox öz vücudunun həyat qütbünü, müsbət emosiyalarını təmsil eləyirdi. Sağalmaz xəstəliyə tutulub can verəndəsə həmin vücud yerini ölüm qütbünə dəyişmiş, mənfi emosiyalara təslim olmuşdu. Bu aqibət gec-tez irili-xırdalı bütün varlıqları gözləyir, çünki maddi dünyada, yalan dünyada gerçək olan tək həqiqət ölümdür. Ancaq həmin İsgəndər ziyarətinə getdiyi çəlləkdə yaşayan filosof Diogenə münasibətdə qarşı qütb, astar üz deyil, alternativ başlanğıcdır. İsgəndər maddi dünyanın, Diogen mənəvi dünyanın elçisidir. Onlar arasındakı dialoq qütblərin yerüstü qarşıdurması yox, ruhla materiyanın, Tanrıyla Şeytanın kosmik miqyaslı müharibəsi, aləmlərin savaşıdır.

Yazıçının “Siddhartha” romanından danışanda toxunduğum məsələyə burada bir daha qayıtmaq istəyirəm: Budda ziddiyyətlərdən onları barışdırıb qovuşdurmaqla qurtulmamışdı, dinclik, sükunət təşnəsi qüdrətli ruhunun müdaxiləsiylə bir-birindən həyati asılılığı olan təzadları həqiqətin parladığı, gerçəyin aydınlandığı bir anda bir mənəvi həmləyə yoxa çıxarmışdı. Ziddiyyətlərin aradan qalxması, sıfırlanmasıyla onların barışması, qovuşması ayrı-ayrı məsələlərdir. Təzadları, məsələn, Hegel öz fəlsəfi sistemində dialektik metodla barışdırır, məsələn, “Master və Marqarita” romanında Bulqakov onları qovuşdurur. Hessedə isə bu alınmır – real dünyaya, əkizi (əslində alternativi) Dezinyoriyə əli çatar-çatmaz Knext həlak olur. Ona görə də Herman Hesse, Bulqakovun təbirincə desək, haqqın dərgahında işıq qatının yox, dinclik, sakitlik mərtəbəsinin sakinidir. İşıq qatı dərvişlərin, peyğəmbərlərin (mistik təfəkkür sahiblərinin), dinclik qatı zahidlərin, şairlərin (poetik təfəkkür yiyələrinin) məqamıdır. Hesse də gəlmiş-getmiş ən böyük asketlərdən, ədəbi rahiblərdən biri kimi ömrü boyu dilədiyi, can atdığı məqamda qərar tutub. Yeri abad olsun, dincliyi pozulmasın!

***

İkinci Dünya müharibəsinin ardınca bir çox başqa mədəni təsisatlar kimi Nobel mükafatları komitəsi də öz işini bərpa elədi. Ağır fasilədən sonra ədəbiyyat üzrə ilk Nobel mükafatı 1946-cı ildə “Muncuq oyunu” romanına görə Herman Hesseyə verildi. Tarixdə misli görünməmiş vəhşi, qanlı savaşdan çıxan bəşəriyyət mənəvi dəyərlərin hökmranlığından, nikbin xəyalların parıltısından, dinc, asudə həyatın təmtəraqsız axışından ötrü bərk darıxmışdı…