Dünyanın ən nəhəng romanı: “İtkin zamanın sorağında”

Fəxri Uğrulu

Gəncliyimin ucsuz-bucaqsız kainatda özümə bir istinad nöqtəsi tapmaq üçün həqiqət sorağına çıxdığım illərində yollar, cığırlar, izlər məni tez-tez hansısa filosofun qapısına aparırdı. Onların arasında antik filosoflar da vardı, qədim Şərq müdrikləri də, orta çağ mütəfəkkirləri, klassik alman fəlsəfəsi nümayəndələri də, yeni dövrün fikir cərəyanlarını yaratmış düşüncə azmanları da. Onda elə bilirdim həqiqət haradasa bəzəkli-düzəkli gəlin kimi hazırca oturub məni gözləyir, sadəcə, onun yerini-yurdunu tapmaq lazımdır; ola bilməz ki, bunca dahilər yetirmiş dünyada haqqın ünvanı, mütləq həqiqətin düsturu hələ də gizli qalsın.

Ruhuma çox yaxın dini-fəlsəfi təlimlə tanış olanda bir müddət özümü sonsuz kosmik okeanın sirrini qarmağa keçirmiş balıqçı kimi xoşbəxt sanırdım, günlərlə, həftələrlə yeni kəşfimin zövqünü sinirlərimdə, yeni həqiqətimin dadını damağımda gəzdirirdim, düşünürdüm, aha, bax bu nədirsə, əsl mən axtardığımdır, xalis mənə lazım olandır. Çox keçməmiş pəjmürdəlik dönəmi başlayırdı, bağçasında dolaşdığım təlimin dadı canıma yatan, qoxusu doğma gələn meyvələrindən, çiçəklərindən sonra dadından-qoxusundan zövq almadığım, könlümü dalayan bar-bəhərinə də toxunanda öz-özümə deyirdim: yox, bu da mən deyən deyil, bu da o deyil. Ardınca haqqın tikanlı gülüstanına yeni ayaqyalın yürüşlər başlanırdı, həqiqət çiçəyini qoxulamaq üçün mütləq o tikanlığı ayaqlayıb keçməliydin.

Sonralar anladım ki, mən axtardığım hazır resept dünyanın heç harasında yoxdur, heç bir vaxt da olmayıb, nə qədər soraqlasam da, o düstur heç kimin sandığından çıxmayacaq. Onu yarada bilsən, özün yaratmalısan...

***

Həmin illərdə özümə çox doğma sandığım fikir adamlarından biri də yəhudi əsilli fransız filosofu Anri Berqson (1859-1941) idi. Maarifçi babaların hələ ondan yüz il qabaq taxta çıxardıqları rasional düşüncənin, pozitivizmin hökmranlıq elədiyi epoxada Berqsonun intuitivizmə önəm verməsi, ruhani fəhmi əqli-gerçəkçi təfəkkürdən, intellektdən uca tutması dediyim doğmalığa rəvac verən başlıca səbəb olmuşdu.

Əslində, Berqsonun nəzəriyyəsi o qədər də yeni deyildi, Platondan, Plotindən, Avqustindən, Dekartdan, Spinozadan, Kantdan, Şellinqdən üzübəri gələn böyük fəlsəfi məktəbin, oturuşmuş mistik-idealist düşüncə sisteminin yeni dil-üslubla, yeni metodlarla, həm də ən “uyğunsuz” vaxtda ehya olunmasıydı. Klassik müsəlman Şərqinin sufiləri, mistikləri özlərindən əvvəlki oxşar təcrübələri Quranın başlıca müddəalarının bazası üzərində sintez eləməklə, onları islam fəlsəfəsinin ətrafına yığıb toplayıb calaşdırmaqla bu düşüncəni misli görünməmiş zirvələrə qaldırmışdılar.

Şopenhauerin, Nitsşenin təkan verdiyi (onlardan fərqli olaraq Berqson vahid ilahi başlanğıca inanırdı), sonradan “həyat fəlsəfəsi” adlandırılan irrasional fəlsəfi dünyagörüş Berqsonun yaradıcılığında pik nöqtəsinə çatdı, özündən sonra gələn, hətta özüylə təxminən eyni vaxtda yaranmış fenomenologiya, ekzistensializm kimi nəhəng düşüncə məktəblərinə böyük təsir göstərdi. Üstəlik, onun təsiri fəlsəfəylə çəpərlənmir, Berqsonun yaradıcılığı iyirminci əsrin ədəbiyyatına, incəsənətinə, elminə, hətta siyasi dünyagörüşünə bu günəcən silinməmiş izlər salıb. “Yaradıcı təkamül” adlı traktatına görə o, 1927-ci ildə Nobel mükafatına layiq görülmüşdü - bu, Nobelin verilmə tarixində yeganə belə haldır, Rassel, Kamü, Sartr kimi filosoflar ən yüksək mükafatı sırf fəlsəfi yox, məhz ədəbi-bədii, yaxud bədii-publisistik əsərlərinə görə almışdılar.

***

Öz traktatlarını ədəbi üsluba yaxın bir tərzdə, obrazlı dillə yazdığına baxmayaraq Anri Berqsonun fəlsəfəsini şərh eləmək asan deyil. Onun sisteminin mərkəzində “həyat coşqusu” (“həyat eşqi”, “həyat püskürtüsü”, “yaşamaq impulsu”, “olum arzusu” kimi də tərcümə oluna bilər) adlandırdığı kosmik proses yer alıb. Bu, təxminən Tanrıdan vəhy olunan ilahi ilhama bənzər aramsız yaradıcılıq aktıdır, onun əvvəli-sonu yoxdur, onu ağılla qavramaq mümkün deyil, yalnız intuisiya vasitəsilə o nəhəng kosmik prosesə qoşulmaq, metafizik axınla təmasa girmək olar.

Berqson intellekti həyatın ayrı-ayrı epizodlarını qeydə alan fotoqrafiyaya bənzədir, həyatı bütöv şəkildə qavramaq üçünsə intuisiya ilə silahlanmaq lazımdır, bu da qırıq-qırıq kadrları bütöv bir fasiləsiz proses kimi gözümüz önündə canlandıran kino lentinə bənzəyir. İntellekt gözlə görünən məkan reallıqlarını, cismlər, hadisələr arasında praktiki əhəmiyyətli zəruri əlaqələri qeydə alır, ancaq onların mahiyyətinə dala bilmir. Həyatın mahiyyətinə yalnız intuisiya vasitəsilə nüfuz eləmək olar, insan özünü də yalnız intuitiv olaraq tanıya bilər. Varlığın nüvəsinə belə bir müdaxilə isə ancaq simpatiya, sevgi sayəsində baş tutur. Bunlar elə sufilərin eşq, fəhm, vəcd kimi təməl anlayışlarının firəng dilində versiyalarıdır.

İntellekt məkana, intuisiya zamana bağlıdır. Berqsonun zaman haqqında təsəvvürü də maraqlıdır. Bizim illərə, aylara, saatlara, dəqiqələrə böldüyümüz vaxt ondan ötrü maddi-fiziki aləmə uyğunlaşdırılmış elmi-statistik zamandır - bu, “kəmiyyət zamanı”dır. Gerçək zaman bir bütöv, bölünməz, parçalanmaz əbədi prosesdir, Berqson bu metafizik prosesi “müddət” (aramsız sürəc, davamlı proses, bitməyən dövran anlamında) adlandırır - bu isə “keyfiyyət zamanı”dır. Sadələşdirib desək, zaman ruha, məkan materiyaya xas anlayışdır. Zaman ələgəlməzdir, onun nə keçmişi var, nə gələcəyi, keçmiş də, gələcək də daim indiki halda cərəyan eləyən “müddət”in içindədir. Kainatı vücuda gətirmiş kosmik həyat coşqusu fasiləsiz təkamül prosesidir - Berqson Darvinin təkamül nəzəriyyəsini mexaniki xarakter daşıdığına görə tənqid eləyirdi, onun fikrincə, təkamül mexaniki yox, yaradıcı prosesdir, həm də bu proses səbəb-nəticə (determinizm) qanunlarına qətiyyən tabe deyil, azad yaradıcılıq aktıdır.

“Müddət” bütün keçmişi yumağına sarıyıb indiki zaman boyunca gələcəyə doğru öz ətrafında fırlanır. Bölünməz zaman (“müddət”) müdam indiki zamanda axır, keçmiş də, gələcək də onun içindən indiki zamanda çıxıb vücuda gəlir. Ali Şüurdan, Mütləq Varlıqdan törəmiş bu nəhəng axın elə əbədiyyətin özüdür. Bu prosesin başında duran Allah, Paskalın dediyi kimi, fəlsəfi tanrı, filosofların allahıdır. Tanrıdan qaynaqlanıb hüdudsuz “müddət” ərzində, sonsuz zaman uzunu axan “həyat coşqusu” adlı işıqlı, hərarətli yaradılış dalğası tutqun, durğun, bərk materiyanın, soyuq, qaranlıq şər yuvasının müqavimətini qıra-qıra daim yeni formalar yaradır, təkamül prosesi boyunca özünü ideal şəkildə ifadə eləməyə can atır.

“Müddət” həm də psixoloji, subyektiv zaman sayılır, onu elmi-statistik zamanla ölçmək olmaz, yəni “müddət” həmişə eyni sürətlə axmır - uşaqlıqda ləng gedir, qocalıqda yeyin axır, xoş günlərdə şütüyür, pis günlərdə ağır axır. Bütün bunlar “müddət”in fərdin subyektiv həyatının aparıcı ünsürünə, daxili yaşamın melodiyasına çevrilməsi nəticəsində baş verir. Modernist nəsrin baş istilahı sayılan “şüur axını” (“şüur seli”, “düşüncə seli” də demək olar) anlayışını da Anri Berqson yaradıb. “Şüur axını” dalğaları məhz “müddət”lə kontakta girmək, “həyat seli”nə baş vurmaq sayəsində hərəkətə gəlir. Bu baxımdan yüz neçə il bundan qabaq ədəbiyyatda, incəsənətdə modernləşmə prosesinin başlanmasında Berqsonun birbaşa əli, əvəzsiz xidməti var.

***

Epopeya, deyildiyi kimi, yeddi cilddən ibarətdir:

Prusta görə, insan ömrü məkanda yox, zamanda keçir. Yaddaş adlı mexanizmin köməyi sayəsində zamanı geri qaytarmaqla keçmişi ölümdən çağırmaq, insanı diriltmək olar. Nəinki adamları, onları əhatə eləyən mühiti, məkanı, əşyaları, detalları, bir sözlə, fonu da canlandırıb ölümün əlindən almaq mümkündür. Sənət dirilik iksiridir, o, bir cadugər kimi yoxluğa, faniliyə meydan oxuyur.

Məhz buna görə Marsel nəhəng roman boyu təkcə insanlara yox, gördüyü bütün mənzərələrə, qoxulara, dadlara, səslərə can verməyə çalışır, ən xırda detalları, elementləri belə gözdən qaçırmır, zamanın surətini xırda cizgilərinə qədər diri saxlamağa cəhd göstərir. Bu məqsəddən, məzmundan doğan xırdaçılıq, uzunçuluq əsərin üslubunda da əksini tapır: iç-içə yığılan qutular kimi bir-birinin bətnindən çıxan qarınqulu, gonbul, hamilə cümlələr, döngələri qəfil burulub dalanlarda bərkə dirənən, məcburən qayıdıb ana yola çıxan avara-sərgərdan, azğın, yola nabələd cümlələr, bəzən iti axan dağ çayı kimi çevik, qıvraq, yüngülqədəm, hazıryaraq, bəzən düzən çayı kimi ağırtaxta, ağırsəngin, şaqqalı, ləngərli cümlələr müəllifin zərrəbinlə apardığı psixoloji analizin ən incə detallarını belə gözdən qaçırmamaq üçün ona əsgər sədaqətiylə xidmət göstərir. Hələ-hələ hər böyük şairin də sərəncamında olmayan qədər saysız-hesabsız obrazlar, bənzətmələr, simvollar, metaforalar Marselin hüzurunda əmrə müntəzir durur.

Əslində, bu əsər sözün ənənəvi mənasında roman da deyil, nəhəng bir poemadır - bir yalqızlıq kamerasının dar pəncərəsindən görünən dünya haqqında qoşulmuş subyektiv poema, tək əllə, tək barmaqla bəstələnmiş kədərli melodiya. Bizim həmin aləmi ayrı gözlə görmək şansımız yoxdur, biz o dünyanı yalnız Marselin gözüylə görə bilərik. Ona görə də Marselin qandığından artığını qana bilmərik, çünki bizə o dünyanı başqa bucaqdan izləmək, qapı dalından, hasar üstündən güdmək imkanı verilməyib. Heç kim heç kimin dünyasının sərhədini poza bilməz, heç kəs başqasının düşündüklərini, duyduqlarını eynilə olduğu kimi düşünüb duya bilməz. Hər kəs öz dünyasını özüylə aparır, odur ki, yaradıcı insan öz dünyasına hələ hamının olan bu dünyadaykən əbədilik qazandırmaq istəyir.

***

Əsər, demək olar, başdan-ayağa “düşüncə seli” metoduyla yazılıb. Müəllif bizə yüzlərlə (bəlkə də minlərlə) personajın, canlı-cansız varlıqların, cürbəcür mənzərələrin, ağacların, bitkilərin, məişət əşyalarının, təbiət hadisələrinin... özünü yox, onların lirik qəhrəmanda yaratdığı təəssüratı, oyatdığı duyğuları təqdim eləyir. Biz bunların hamısına Marselin beyninin qırışları, onun axan şüurunun dalğaları arasından baxırıq, fenomenlərin əslini yox, qəhrəmanın şüurundakı əksini görürük. Subyektivizmin ana prinsipi budur. Kant, ondan iki əsr sonra da ekzistensializm fəlsəfəsi deyirdi ki, insandan kənar varlıqlar “noumen”lər, yəni “özündə şey”lərdir, biz onların gerçək mahiyyətinə varıb əsl mənasını qana bilmərik, biz yalnız onların özümüzdə oyatdığı təəssüratı, duyğuları analizdən keçirə bilərik. “İtkin zamanın sorağında” romanının üslubu da belə bir subyektivist prinsip üzərində qurulub, ancaq heç də bütün məqamlarda yox. İstisnalar da var.

Məsələn, birinci cildin “Svanın sevgisi” adlı ikinci bölümündə müəllif təhkiyənin mərkəzinə Svanı çəkir. Yəhudi birja maklerinin oğlu, ağıllı, savadlı, dövlətli, səxavətli Şarl Svan şübhəli reputasiyası olan Odetta de Kresi adlı ayağısürüşkən, yüngülbeyin qadına aşiq olur. Qadın Svanın başına olmazın oyunlar açır, onu sağalmaz qısqanclıq dərdinə mübtəla eləyir. Müəllif onların münasibətini ən incə psixoloji detallarına, intim təfərrüatına qədər xırdalayır. Müəllifi başa düşdük, bəs təhkiyəçi baş qəhrəman bu detalları haradan bilir? Balaca Marsel ər-arvadın keçmiş münasibətini haradan izləyir, Svanla Odettanı gecə-gündüz necə güdürdü? Doğrudur, Svanların evinə gedib-gələn bir nəfər bu barədə yerli-yataqlı danışır, ancaq yenə də kimdənsə eşitməklə insanın daxili həyatını bunca dəqiq müşahidə eləmək mümkün deyil. Belə görünür ki, Prust həmin bölümdə üslubuna xilaf çıxıb, həm də bu, roman boyu rastlaşdığımız yeganə bənzər hal deyil.

Birinci cilddə Marsel kiçik Kombre şəhərciyində keçən uşaqlığını xatırlayır. Axşamlar yatmamışdan anasının onun yanına qalxıb üzündən öpməsi balaca Marsel üçün az qala dini ayinə bərabər bir ritualdır. Zəhmli atası uşağı nasaz görüb anasına onun yanında gecələməyi tapşıranda Marselin sevinci yerə-göyə sığmır, hətta atasının fikri dəyişməsin deyə sevincini sezdirməmək üçün cürbəcür psixoloji hoqqalardan çıxır. Müəllifin özü kimi romanın qəhrəmanı da anasına çox bağlıdır, hər ikisinin heç vaxt evlənməməyinin bir səbəbi də yəqin budur.

Kombredə gəzintiyə çıxmaq üçün iki yol var: biri Svanların mülkünə, o biri Germantların qəsrinə aparır. Bunlar reallığa uyğun gerçək həyat mənzərəsi olsa da, həm də rəmzi məna daşıyır - yəhudi Svanlar burjua, tacir, sələmçi ailəsindən çıxıblar, Avropada qədim kökləri olan Germantlar isə aristokrat, cəngavər, kral nəslindən törəyiblər, həyata baxışlarına görə bu nəsillər arasında ciddi fərqlər var. Svanın timsalında müəllif ehtirasın, qısqanclığın anatomiyasını, mexanizmini ağır səbrlə, böyük ustalıqla incələyir, bu səhnələrin psixoloji dəqiqliyi, dərinliyi adamda heyrət doğurur.

Svanın düşdüyü vəziyyət Marselin gələcək sevgi uğursuzluqlarının bir növ anonsu, prelüdiyasıdır. İkinci cilddə yeniyetmə qəhrəman Şarl Svanın qızı Jilbertaya aşiq olur. Sonra Marsel dəniz kənarındakı kurort şəhəri Balbekə gedir, orada bir dəstə qızla tanış olur, onların az qala hamısına vurulur. Ancaq qızların arasında Albertina adlı biri xüsusi seçilir. Balbekdə baş qəhrəman bir rəssamla ünsiyyət qurur, Germant nəslindən olan Rober de Sen-Lu adlı gənclə dostlaşır.